Технология горных выработок
Технология горных выработок
Тугелдей не бјлшек тѕрiнде пайдалы кен орындаран ашып, єазып алу№а
дайындыє жасау жолдары.
1 Кен єазу iсiндегi жалпы тѕсiнiктер.
----------------------------------------------------------------------
Кен жЅмысы жер єабатыны» беткей бiткен тау жынысыны» арасында јтедi.
Тау жынысы деп бiрнеше минерал тѕйiршiктен єЅрал№ан бiркелкi єосында дененi
атайды. Тау жынысы ата єонисты, жёне ѕйiндi тѕрiне бјлiнедi/ коренные,
наносы//1.1сур./. Ата єонысты жынысы деп бастапєы жарал№ан жерiнде
саєтал»ан жыныстарды атайды. ¶йiндi деп ата єонисты жынысты» жаралып
ѕгiлмелi жЅмсає тѕрiне айналып орнында не єзге жерге кјшiрiлiп жатєан тѕрiн
айтады. ¶йiндi жынысты» єалынды№ы 0 деп 500 м дейiн кездеседi/ Ата єонысты
жыныс жаратылыс жа№ынан Іара№анда аєтарылу арєылы пайда бол№ан /магмалы/,
шјгiндi жёне метармофты /тѕрi јзгерген/ жыныстар№ан бјлiнедi. Пайдалы
јазбалар деп осы кѕнгi техника кѕшiмен жеткiлiктi экономиєалыє тиiмдiгiмен
халыє шаруашылы№анда пайдаланатын таби№и минерал заттарды атайды /кјмiр,
кен, асыл тастар, тас тузы, мЅнай, газ т. б./.
Пайдалы заттарды жауып iшiне сый№ызып єоршап тЅратын жынысты - бос
жыныо деп атайды.
Экономика конъюктурасына сай пайдалы деп саналатын жер єыртысыны» ёр
тусында кездесiп тЅратын таби№и жиындыларды, пайдалы кен єоймасы деп атайды
/месторождение полезных ископаемых/.
1.1сур. Кјмiр єоймасыны» геология єурылысы.
1. ґсiмдiк єабаты;
2. ІЅм;
3. Балшыє;
4. Таєтатас /сланец/;
5. Iзбестiтас;
6. Іумды-балшыє таєта тас;
7. Кјмiр єабаты;
8. ІЅмды таєта тас;
9. Кјмiр жаєєасы /пропласток/;
10. ІЅмдає /єумтас - песчаник/.
Кен орыны» форма жаратыласына єарап дЅрыс формалы /єабатты линзалы/,
формасыз /шток, Ѕя, жарыє/ тѕрiне бјлiнедi. Іабатты /пластовый/ деп-жер
єыртыс арасында жарая№ан параллелыдi екi бетпен шенеулi кендi атайды.
Кен єабатыны» ѕстiнен жауып жатєан жынысты тебе жабындысы /кровля/ не
болмаса тјнѕлi беткей деп /висячий бок/, ал астында№ы жыныс-табан жынысы
/почва/, не тесенiш бѕiрi /лежачий бок/ атайды. Тјбе жёне табан жынысын
кейде сый№ызушы жыныстар деп жалпы аталыпта жѕр. °р тѕрлi жыныс єабатарыны»
жанасу айдыны» єатбарлау жазыєты№ы деп атайды. Жаратылысына єарай єабатты
кен тутас не болмаса жЅєа бос жыныс єабаттары /прослойка аталатын/
араласєан кѕрделi єЅрылыс тѕрi кездеседi /1.2. сур. єара/
2. сурет Іабат єЅрылыстар
a) кѕрделi;
b) тЅтас тѕрi.
ґте жЅєа жарал№ан єазыпалу№а жарамсыз/ єалынды№ы 40 см дейн/ єјмiр
єабатын прослойка деп атайды.
Жер єыртысыны» жары№ын толтыр№ан минералы затты желi /жила/ деп
атайды. Желi дегенiмiз ке» жаиыл№ан есирек кездесетiн не асыл металл
рудасыны» жёне т. б. минерал шикi заттарыны» жаратылыс формасы. Желiнi»
Іарапалым жёне кѕрделi тѕрi болады. Желiнi» тармаєтанып бјлшектенген тѕрiк
/апофиз/ деп атайды. Іисыє формалы шток, уя деген кен орындарын жер
єыртысыны» јлшемi, форма айырмашылы»тары јзгеше болып жиi кездеседi. МЅндай
жырыєтарда /єуыстарда/ неше тѕрлi кен кездеседi /темiр, мыс, полиметалл т.
б./. Барша кен, бос жыныс єабаттары жаратылыс кезiнде колбеи не жазыє
жаралады. Жаратылыс кезiнде тектоника /жылжу/ процесстерiнi» ёрекетi арєылы
жыныс єаббатары єатбарланып 0 деп 90о дейiн аунаєшуы мѕмкiн.
Антиклиналь деп єабаттарды» дј»ес жа№ын, ал синклиналь деп ойыс бетiн
атайды /1.4 а сур./, /сброс/ жолжып тѕсу тау жынысында кездесетiн єЅбылыс
тѕрi жарыл№ан єабаттарды» бiр жає єанаты жылы тѕсЅi. Сбрасыватель деп жылжу
жозыєты№ыны» бiр єанаты кјтерiлiп екiншi єанатыны» тјмен тѕсiн кеткенiн
атаймыз.
Сбрасыватель бойымен єабаттарды» салыстырмалы жылжы№ан шамасын
жылжуды» ауытєу енiн /амплитуда смещения/ деп атайды. Нарушение /бузылу/
тау жынысыны» тутасты№ы саєталса пликативтi бЅзылыс деймiз. БЅлар№а
єабаттырды» жiнiшкерiп /утонение/, iсiндi /раздувы / мен шайылды /размывы/
жатады. Горизонталь жазыєты№ымен єабатты» єиылысѕ сызы№ыны» ба№ытын жайылым
бетi /простирание/ десек, ал А-Б сызы№ын жайылу сызы№ы /линия простирания/
деймiз/ 1.5 сур/.
Жаиылу сызы№ына перпендикуляр келетiн єабпат бетiмен вертикаль
жазыєты№ыны» єыилысѕ сызы№ын – єЅлдырау сызы№ы /линия падения/ аталады.
Іабаттарды» єЅлдырау бабымен мына тѕрлерге бјледi: жазыє /пологие/ 0 - 18о
дейн/, єЅлдырау /наклонные/ 19о – 25О дейiн/, тiке – е»кей /круто
наклонные/ – /36-55О дейн/, жёне тiк /крутые/ – /55-90О дейн/. Іабаттарды»
єалынды№ы деп /мощность/ єабатты» тјбесiмен табанына» арасында№ы мјлшердi
алады.
Кѕрделi єабаттарды» жалпы жёне пайдалы єалындыє мјлшерiн атау керек.
Жалпы єалынды№ы деп бѕкiл пайдалы єабаттарды», бос жыныстарды», жуєа
єаббатарыны» єалынды№ы єосылып есептелсе, ал пайдалы єалындыє тѕрiнде – тек
єана пайдалы єазбаларды» єалынды№ы есептеледi. Іалы»дыє мелшерiне єарап
єабаттар мына тѕрге бјлiнедi: јте жiнiшке /єаланды№ы 0,7 м дейн/, жiнiшке
/0,71 м ден 1,2 м дейн/ орташа /1,21 м деп 3,5 м дейн/, єалы» 3,5 м деп
жо№ары. Іабаттарды» жай№асу /элементы залегания/ элементтерiне мыналар
жатады: єалынды№ы, созылу ба№ыты, єЅламалдылы№ы /енкею/. Геология
јзгешiлiне єарамастан технология тЅр№ысынан, бiрден толыє єазып алу№а
ы»№айлы єабаттарды свита деп атайды /єабатты кен/.
Паидалы казбамен сый№ызушы жыныстарды» физико-механика єасиеттерi
јзгеше болуына байланысты тау жыныстары тѕрлi классификация№а бјлiнедi
Профессор М. М. Протодъяконовты» Ѕсынысы бойнша тау жынысын єаттылає
єасиетiне сѕенге классификацияся кен жайылды. Барлыє тау жынысы 10
категория№а бјлiнедi. Тау жынысаны» єаттылы№ын сипаттаитын кјлемдi.
Іаттылыє коэффициентi /коффициент крепости/ кјрсетiлген. Аталiан
коэффициент f сан жѕзiнде ( уаєытша єысым№а шыдау мелшерiн 100 бјлiндiсi,
я№ный:
[pic]
Іаттылыє коэффициентi 0.3 тен 20 дейн кездеседi. Мысалы; жумсає тас
кјмiрдi» єаттылыє коэффициентi f 0.3 теє: коэффициент f=20 е» єатты, ты№ыз
жёне тЅтєыр кварцит, базалытар№а тён. Темiр рудаларыны» кјрсеткiшi f=6(12,
кјмiр єабатын сый№ызатын жыныстарды» f=4(12 арасында.
Профессор М. М. Протодъяконовты» єаттылыє кщэфициент шкаласы
дегенiмiз келiсiмдi јлшем.
Пайдалы єазбаны ойып алу, оиылып алын№ан кен орнын тiреу жумыстарын
кен жумысы деп атайды. Советтер ода№ыны» јндiрiсiнде кен жумысыны» арасында
єолмен тек кана єосылєы жумыстар орындалады. ¶єгi /выработки/ јткiзѕ, кендi
ойып алу, оларды єыр№а шы№ару жумастары кен машиналарымен орындалады.
Іатты тау жынысын єаз№анда жарыл№аш єуаты ке» пайдалады.
Іатты єысында су єуаты тау жынысын єопарып оны тасымалдау№а кен
јндiрiсiнде сон№ы жылдары бiраз етек алды.
1.2. ¶єгiлердi» /горные выработки/ манызы мен классифиєациясы. Кен жумысын
орындау кётижесiнде тау жынысында ѕ»ге аталатын єуас пайда болады/горные
выработки/. ¶»ге /горные выработки/ лардыє атєаратын жумысы, формасы,
орыны, терендi№i ёр тЅрлi болады.
Атєаратын єызметiне байланысты ѕ»гiлер тЅрлерi мынадай: барлаушы
/разведочный/ деп егер оны пайдалы єазба орнын iздеп, аныєтау ѕшiн јткiзген
ал егерде кендi казыл алу ушiн болса пайдалану ѕ»гiлер /эксплуатационная
выробатка/.
Жер бетiндегi ойлымдар ашыє ѕ»гi болып /открытые выробатка/, ал жер
астында №ыларын жер астында№ы ѕ»гiлер деп аталады / подземные выробатка/.
Жер астында№ы ѕ»гiлердi» жер бетiне шы№атын жерiн ауызы - /устье/ дейдi.
¶»гiлердi» кен жумыстарыны» нётижесiке жылжап отыратын бетiн забой атайды,
узын келген. Жер астында№ы Ѕзын ѕ»гiлердi» тiк, єЅлама, жазыє тѕрлегi бар.
Тiк у»гiлердi» /вертикальные выработки/ – оєпан /ствол/ соєыр јєлан /слепой
стовол/ шурф, восстающие, гезенк /1.6 сур/.
Оєпан /ствол/ – жер бетiне шы№атын тiке не єЅлама кен ѕ»гiлерiнi»
атєаратын кызметi: єазып алаын№ан кендi єыр№а кјтерѕ, адам, материал жёне
аууны алмастырып тЅру. Басты оєпан /главный ствол/ – єазып алын№ан кендi
єыр№а шы№ару десек єосалєы /вспомогательный/ – адамдарды, материал, басєа
жабдыкдарды тѕсiрiп котерiп шы№ару ѕшiн єолданылады.
Соєыр оєпан /слепой ствол/ – тiк ба№ыттал№ан, тiкелей жер бетiмен
єатнаспайтын, теменгi горизонттарды» кенiн єосалєа горизонтка жо№ары
кјтеретiн механикалан№ан кјтергiшi мен жабдыєтал№ан ѕкчi. ШУРФ – жер
бетiнен бастап тiк /сирек-єЅлама/ јтетiн, барлау жумысын атєаратын, жаппай
жару кезiнде жарыл№ыш заттады орналастыратын орын, шахтылар№а жел жiберетiн
канал, тiреѕ т. б. Материалдарды тѕсiрiп жёне шахтындан шы№атын запас жол
ретiнде пайдалану№а мѕмкiн у»гi.
Восстающий /гезенк/ – тiк /єЅлама/ жер астында№ы тау жынысын жо№арыдан
тјмен тѕсiретiн, вентиляция, адамдарды» єатнасып, материал, жабдыєтар
жеткiзетiн ѕ»гi. Жазыє јтетiн ѕ»гiлiрге: штольня, квершлаг, штрек, просек
жёне ортты жатєызамыз.
Штольня – жер бетiне шы№атын жазыє, жер астында№ы бар жумыс мЅєтажыл
єантамасызететiн у»гi жѕр№iзу ѕшiн. Штольнянi» барлашы /разведочный/,
эксплуатация тѕрi болады.
Квершлаг – жер астында№ы жазыє /колбей јтетiндерi де кездеседi/ кен
орнына тау жыныстарыны» арасынан кесе кјлдене» јтетiн ѕ»гi, шахта жѕгiн
/груз/ тасып, адамдарды» єатнасын, вентиляция уымдастыру єызметiн атєаратын
ѕ»гi.
Штрек – жер астында№ы жазыє пайдалы єазбаны» јн бойымен єатар, жанасты
јтетiн ѕ»гi. Бос жыныс арасымен јтетiн штректi /полевой/ деп атайды.
Штректердi» атєаратын єызмет тѕрлерi ретiнде мыналарды атаймыз: жумысшылар
єатынасатын, вентиляция транспорт iсiн уымдастырып орындатадын ѕ»гi.
Штректердi» екi тѕрi болады: бiрiншiсi єазыл№ан кендi тасымалдайтын жѕк
/откаточный, транспортный/ штрек, екiншiсi вентиляция штрегi пайдалан№ан
ауаныє єыр№а а№ызатын ѕ»гi.
Просек – жер астында№ы жазыє кјмiр єабатыны» јн бойымен, кен орнын
єазып жатєанда вентиляция жёне жЅмысшылардыє катынасу мѕмкiншiлiгiн
єамтамасыз ететiн єосалєы ѕ»гi.
Орт – жер астында№ы жазыє єалы» жарал№ан кен орнын кјлдене» јтетiн
ѕ»гi. Орт барлау, вентиляция, транспорт муєтажын орындайды.
ІЅлама жыныс ѕ»гiлер єатарына: єЅлама оєпан /наклонный ствол/, єЅлама
шурф, бремсберг, уклон, скат, ходки, печи жёне сбойкалар жатады.
ІЅлама оєпан /наклонный ствол/, єЅлама шурф дегенiмiз тiк ѕ»гiлердiє
анынтамасымен сипатталады, бар аимрмашылы№ы кенстiкте жай№асу орындары.
Бремсберг – жогарыдан теменге пайдалы казбаны механиєалан№ан транспорт
тур№ысымен тусiретiн – жер бетiне шыєпайтын єЅлама Ѕ»№i.
Уклон – тјменнен пайдалы єазбаны жо№ары кетеретiн жер бетiне шыєтайтын
єЅлама Ѕ»№i.
Скат – жо№арыдан тјмен єарай ез салма№ымен пайдалы єазбаны
домалататын, жер астында№ы єЅлама Ѕ»№i.
Ходок – жумысшылар єатнасып, вентиляция, материал, тЅрлi жабдыє,
єубыр, кабель јткiзетiн жер астында№ы єЅлама ( кейде жазыє) Ѕ»№i. Ходок –
ёр єашан бремсберг, уклон, скаттармен жанаса јтетiн, кјбiнесе жумысшыларды
таситын тасымал механизациялармен жабдыєтал№а» Ѕ»№i.
Печь – кен єаѕбатынын iшiмен, жер бетiне шыєпайтын єЅлама Ѕ»№i.
Атєаратын єызметi: жумысшылар єатынас жасау, вентиляция, кјмiр, материал
тасу. Падайлы єазбаны ал№ашкы Ѕшiн дайындал№ан ѕ»№iнi разрезная печь деп
атайды.
Сбойка – вентиляция муєтажын јтейтын єЅлама не жозыє ѕ»№i.
Жо№ары атал№ан тiк єЅлама, жазыє ѕ»№iлердi» єјлденен єиы№ынан узындыє
мјлшерi ана №урлыт кјп болады.
Камера – деп кјлденец єыйы№ымен узындыє мјлшерi шамалас ѕ»№iнi айтады.
Камераларды машина, механизмддерi орналастырып, тЅрлi материалдарды саєтап,
санитарлыє т.б. салада пайдаланады. Камераларды» кјбi шахтынын оєпаны /
ствол/ ма»айнда орналасады. Камералар№а јзiнi» атєаратын єызмет тѕрiне
єарай ат єойылады: / аялдама камерасы, электровоз гаражы, насосты,
электроподстанция, диспетчер, медпункт, лебедочная, су жина№ыш/
водосборни№i т. б. /тазарту (очистные)/ – кен єазыл алатын кеннiн јн
бойымет жургiзiл№ен ѕ»гiнi атайды. Жер астанда№ы кен ойып алатын узын
забойды лава – деп атайды.
3 Кен орнын ашу ( вскрытие) жайнда тѕсiнiк жёне шахта алабаларын ашу
системаларыны» классификациялыє белгiлерi.
Пайдалы єазба орнын барлап не болмаса пайда№а асыру iсiн жузеге
асыратын кёсiптердi кен кёсiп орнын ( горные предприятия) деп атайды.
Кендi жер астынан ойып алып тiкелей пайдаланушылар№а не болмаса
орталыє байыту фабрикасына жiберетiн кен кёсiп орнын шахта деп атайды.
Шахта деген ѕ№ым№а жер бетiндегi єѕрылыстармун єатар шахта алабында№ы кендi
казып јндiрiп алатын барлыє єазба ѕ»№iлердi (выработкалары) жатады. Шахта
алабы дегенiмiз шахтаны» ѕлесiне тиген кен орыны не оны» бёлегi. Іазба
жѕмысы кезiнде кёмiр єабаттарынан метан не кјмiр єышєылгазы щы№ып тѕрады.
Метан газынын шахта ауасына араласыпыластауына байланысты шахталар бес
категория№а белiнедi : 1 категория – шахтадан тдулiкте јнетiн кјмiрдiн 1
тоннасынан 5 м метан шы№атын болса; 11 – 5 ден 10м дейн; 111 – 10 нан 15м
, тыс категориялы / сверх категорный/ – 15м артса, не суфлярлi єаупты
тѕрде метан кјмiрден шыгып жатса. Газ кјмiрдi не жыныс кабаттарын єаурыт
жарып ататын болса ондай шахталарды ерекше категориялы катарына косады.
Кен шы№ару зiсi 3 этапєа белiнедi : шахта алабын ашу, оны ёэiрлеу, кен
шы№ару. °р – бiр ётаптын езiне кјлесi этаппен ты№ыз байланысты. Ашу
системасы / система вскрытия/ ѕє№iлердi» кенiстiкте орын алу схемаларын (
схема вскрытия) аныєтаса ашу ёдiсi ( способы вскрытия) жумыс технология
сапасын сипаттайды.
Шахта алабын ашу /вскрытия шахтного поля/ деп жiр астында№ы кен
орнынын не онын бјлшегiнiн єырмен єатнас жайсатын жёне ёзiрлiк ѕ»№iлерiн
јткiзѕге жол ашатын жыныс арасында№ы дайындаушы ѕ»i№iлер комплексiи атайды.
Шахта алабын ёзiрлеу дегенiмiз, шахта алабын ашєаннан кейiн кјбiнесе
кеннiн iшiмен сол кенiн белегiн єазып алу№а жол ашатын ѕ»№iлердi
/выработкаларынын/ ѕ»№iлеу жЅмыстары жатады.
Тазарту деп пайдалы єазбаны ортынан тiкелей єазып алып єыр№а шы№аруды
атайды.
Шахта алабын ашатын жыныс ѕ»№iлерiн – ашушы /вскрывающие/ я№ный
кѕрделi /капитальный/ ден, ал ёзiрлiк кезiнде ететiн ѕ»гiлердi – ёзiрлiк
ѕ»гiлер деп атайды /подготовительный/. Геолого – к№ен жа№дайына байланасты
юкјмiр єабаттарыны» пласталарды» саны, араларыны» єашыєты№ы, шахта алабыны»
мјлшерi, єЅлама бурышы, геологиялыє бузылыстар№ы байланысты пласталарды ашу
жолдары тёуелсiз /незавасимый/, я№ный ёрбiр єабат /пласт/ єыр мен тiкелей
байланасты болып, не болмаса тёуелсiз болып кездеседi.
Ашу /вскрытие/ ёдiстерiнi» айырмашылыєтары:
a) Жер бетiнен басталатын бас ашушы ѕ»гi /выработканы»/ типiне байланыстыт
– тiке оєпан /ствол/, єЅлама оєпан, штольня жёне турлi комбинациялары.
b) Іазыл№ан кендi єыр№а кјтеретiн горизонт санымен: дара горизонтты, кјп
горизонтты тѕрi болады. Жер бетiмен тiкелей єатнасы бар басты ашушы
ѕ»гiлермен єататар жер астында шахты алабынын бјлiмшелерiне жол ашатын
ѕ»гiлердi» бiр неше тѕрi болады: квершлаг, гезенк, соєыр оєпан, скат т.
б.
Осы кјрсетiлген ѕ»гiлер јзiнi» атєаратын єызметiне байланысты ашушы
системаны» єосалєы классификациялыє белгiсiне кiредi. Мысалы: дара
горизонтты ашу ёдiсi тiк оєпан мен кѕрделi квершлаг, ал кјп горизонтты –
тiк оєпанмен жёне ёр горизонтта№ы не болмаса этаж квершлактары арєылы
єосымды.
4 Шахта алабын ашушы системаны» варианттарын аныєтап шешетiн факторлар.
Ашушы системаны тандайтын факторларды» iшiнен /геологиялыє жёне
техникалыє/ екi тобына: тоєтау№а болады.
Геология факторларыны» iшiндегi негiзгiсi деп : пласталары» саны,
пласталардыє єулама бурышы, буйiр жыныстарынын касиетi, єабаттардын аралыє
мјлшерi,ѕгiндiнiн єалыєды№ы ягный, тиiмсiз жыныс єабаты, єорыс /плывун/
т.б. єалын (жамылыш) iшiндегi сулы жыныстар, кен орнынын бузылысы, ѕ»гiнi»
терендiгi, комiр єабатан газдылы№ы, жер бетiнiн адыр – будырлы бедерi.
Техникалыє фактолырды» негiзгi тѕрi: шахтаны» жылдыє јнiмi, јмiр мерзiмi
/срок службы/, шахта алабыны» мјлшерi, кен єазыпендiру техникасыны» даму
ерiсi. Кейде мазму шамалды факторларменде санасу№а тура келедi, мысалы:
шахтадан щы№арылып жатєан кјмiрдi» кесек тѕрi менде. Атал№ан факторлар
басты ашушы ѕ»гiнi» тѕрiн тандауда, горизонт санын, оєпан тј»iрегiндегi
камераларды» тѕрiн, орны, ашушы ѕ»гiлердi јткiзу, жанасты кјмiр єабаттарын
єазу тјртiбiн, курделi /капитальный/ ѕ»гiлердi» кјлдене» єимас мјлшерi жёне
оларды тiреу турлерiн т. б. шешiп бередi.
Мысалы алайє: ете терендегi кен орнын єЅлама оєпан тiк мен
ашєанЅтымдiгi. Таулы жерде кен орнын штольняман ашєан дЅрын. ІЅлама жёне
тiк жарал№ан кјмiр тарын єабаты тек єана кјп горизонты ёдiспен ашєан
утымды. Газды кјмiр єабаттарын ашатын кѕрделi ѕ»гiлер /выработки/ мол ауа
јткiзетiндей кјлдене» кесiјлмер єаупсыздыє ережесiке тён јте кен болу№а
тиiстi.
Ашушы /вскрытие/ жобасын жаса№анда геология, техникалає факторларын
комплекстi тѕрде бiрден єаралады.
5 Ашушы системасын танда№анда№ы жёне басты ашушы ѕ»гiлердi» орнын
белгiлегендегi єойылатын экономика тiлектерi.
Экономикалыє утымды болу ѕшiн ашушы системасын жотала№анда мынадай
техникалыє жёне уымдастыру жолдарын ескерген жјн: ашушы ѕ»гiнi» єуыс
келемiнi» минимум болуы; шахта єЅрлысонда ал№ашкы кѕрделi /капитальный/
шы№ыны» минимумы №атѕсiру. єурылыс мерзiмiнi» єысєалылы№ы; бѕкiл жер
астында№ы ѕ»гiлерде /горные выработки/ транспорт бiр типтi болып не болмаса
осы№ан максимум жаєындылы№ы; сатысыз транспорт е» болма№анда, минимум
Страницы: 1, 2, 3, 4, 5
|